[ Pobierz całość w formacie PDF ]
.Zmiany w mentalnoÅ›ci szlacheckiej pod tym wzglÄ™dem dokonywaÅ‚y siÄ™ powoli, nieÅ‚atwo byÅ‚o pozbyć siÄ™ tradycyjnych przyzwyczajeÅ„ i przesÄ…dów stanowych, toteż próby wkroczenia wÅ‚adzy paÅ„stwowej w stosunki miÄ™dzy panem a poddanymi nie przyniosÅ‚y wiÄ™kszych sukcesów.Ale już w 1768 r.sejm odebraÅ‚ panu prawo skazywania poddanych na karÄ™ Å›mierci, co stanowiÅ‚o ograniczenie jurysdykcji patrymonialnej na rzecz paÅ„stwowej.Nie powiodÅ‚a siÄ™ natomiast próba ustalenia uprawnieÅ„ chÅ‚opskich podjÄ™ta w odrzuconym przez sejm 1780 r.kodeksie Andrzeja Zamoyskiego i dopiero Konstytucja 3 maja przyniosÅ‚a dość ogólnikowe, ale znaczÄ…ce zapewnienie, że „lud rolniczy - pod opiekÄ… prawa i rzÄ…du krajowego przyjmujemy”.Prawodawcy nie wyciÄ…gnÄ™li jednak z tego stwierdzenia dalszych konsekwencji.Jedynie późniejsze umowy miÄ™dzy panem a poddanym miaÅ‚y być uznane za „wzajemny obowiÄ…zek”, a przybysze z zagranicy mieli zapewnionÄ… wolność osobistÄ….Najdalej w stosunki te ingerowaÅ‚ dopiero wydany przez KoÅ›ciuszkÄ™ w 1794 r.UniwersaÅ‚ poÅ‚aniecki, ale wobec klÄ™ski powstania i upadku Rzeczypospolitej praktycznie obowiÄ…zywaÅ‚ krótko i na niewielkim obszarze.Pod tym wzglÄ™dem inaczej przedstawiaÅ‚o siÄ™ poÅ‚ożenie chÅ‚opów polskich znajdujÄ…cych siÄ™ pod panowaniem pruskim i austriackim.OÅ›wiecony monarcha prÄ™dzej podejmowaÅ‚ decyzje, zresztÄ… w obu tych paÅ„stwach wÅ‚adcy nigdy nie zrezygnowali ze swych zwierzchnich uprawnieÅ„ także w stosunkach miÄ™dzy szlachtÄ… a jej poddanymi.W sporach z panami chÅ‚opi mieli prawo odwoÅ‚ywania siÄ™ do sÄ…dów królewskich czy cesarskich, z czego niejednokrotnie korzystali bez wzglÄ™du na stronnicze wyroki.W drugiej poÅ‚owie XVIII w.w Prusach ingerencja wÅ‚adz paÅ„stwowych w stosunki miÄ™dzy panem a poddanymi byÅ‚a maÅ‚o skuteczna; liczne projekty wysuwane w tej dziedzinie mimo wystÄ…pieÅ„ chÅ‚opskich, szczególnie czÄ™stych na ÅšlÄ…sku, nie doczekaÅ‚y siÄ™ realizacji wczeÅ›niej niż w dobie reform Steina.Natomiast w Austrii reformy Marii Teresy i zwÅ‚aszcza Józefa II stanowiÅ‚y bardzo istotny krok naprzód.OgraniczyÅ‚y one uprawnienia sÄ…downicze pana przez wprowadzenie specjalnych justycjariuszy (1784), przyznaÅ‚y chÅ‚opom dziedziczne prawo użytkowania ziemi, zwiÄ™kszyÅ‚y zakres ich swobody osobistej, wreszcie uregulowaÅ‚y robociznÄ™, przede wszystkim przez zredukowanie jej do 3 dni w tygodniu (1786).Wprawdzie wskutek oporu warstw uprzywilejowanych nie powiodÅ‚a siÄ™ próba oczynszowania chÅ‚opów, jednak wÅ‚aÅ›nie w Galicji i w CieszyÅ„skiem poÅ‚ożenie prawne chÅ‚opa polskiego najwczeÅ›niej ulegÅ‚o zasadniczym zmianom, co nie pozostawaÅ‚o zresztÄ… bez wpÅ‚ywu na postawÄ™ zarówno chÅ‚opstwa, jak i szlachty na innych terenach.W Rzeczypospolitej zmiana w poÅ‚ożeniu poddanych byÅ‚a w gruncie rzeczy nadal zależna od woli każdego pana.Wyraźnie polepszaÅ‚a siÄ™ sytuacja chÅ‚opów w dobrach oczynszowanych.Jeżeli nawet ekonomiczne skutki takich reform bywaÅ‚y dyskusyjne, to w Å›lad za nimi nastÄ™powaÅ‚o pewne rozluźnienie poddaÅ„stwa (jakkolwiek na ogół nie przyznawano wolnoÅ›ci przenoszenia siÄ™), zwiÄ™kszenie uprawnieÅ„ samorzÄ…dowych i administracyjnych.Ulgi te zresztÄ… niekoniecznie wiÄ…zaÅ‚y siÄ™ tylko z czynszowaniem.ObejmowaÅ‚y one niekiedy i dobra, w których nastÄ…piÅ‚o tylko usprawnienie administracji, wyraźne ustalenie obciążeÅ„ paÅ„szczyźnianych itp.GruntowniejszÄ… reformÄ™ przeprowadzono we wsiach królewskich, w których za pomocÄ… sÄ…dów referendarskich reaktywowano dawny samorzÄ…d.WiÄ™kszość chÅ‚opów nie zaznaÅ‚a wszakże żadnych ?mian na lepsze przez caÅ‚y okres OÅ›wiecenia.Tym też można tÅ‚umaczyć ponury obraz wsi polskiej, który zostawiÅ‚a ówczesna publicystyka; tak byÅ‚o w Rzeczypospolitej, nie inaczej i pod panowaniem pruskim, gdzie np.na Górnym ÅšlÄ…sku ucisk poddanych przybieraÅ‚ formy przekraczajÄ…ce praktyki stosowane na innych ziemiach polskich.Pewne różnice w sytuacji chÅ‚opów zarysowywaÅ‚y siÄ™ również w odniesieniu do rozmaitych kategorii wsi, w których mieszkali, a także warstw, do których należeli.Przyjmuje siÄ™, że zdecydowana wiÄ™kszość chÅ‚opów (ok.64%) znajdowaÅ‚a siÄ™ w dobrach szlacheckich i magnackich, ok.19% w królewszczyznach i ekonomiach oraz ok.17% w dobrach koÅ›cielnych.Historycy nie sÄ… jednolitego zdania co do tego, w której z tych kategorii dóbr poÅ‚ożenie chÅ‚opów byÅ‚o najcięższe.Wydaje siÄ™ wszakże, że o ile w dobrach szlacheckich istniaÅ‚y wiÄ™ksze rozbieżnoÅ›ci w poÅ‚ożeniu chÅ‚opów, o tyle w dobrach królewskich i koÅ›cielnych można byÅ‚o obserwować bardziej systematyczne dążenia zwierzchnoÅ›ci do poprawy warunków, w których znajdowali siÄ™ chÅ‚opi.Nie sÄ… to jednak sprawy dostatecznie zbadane.W każdym razie w królewszczyznach powszechnie zostaÅ‚o uznane dziedziczne użytkowanie chÅ‚opskie gruntu i ustalony wymiar paÅ„szczyzny - do 4 dni z włóki.Prawo do użytkowanej ziemi stanowiÅ‚o zresztÄ… jeden z czynników różnicujÄ…cych” poÅ‚ożenie chÅ‚opów
[ Pobierz całość w formacie PDF ]